Miep gleed langs de trapleuning en kwam met een plof
terecht voor de voeten van haar moeder diemet een gilletje achteruit
week. "Gut kind, wat laat je me schrikken", zei mevrouw Terboven.
Hoofdschuddend keek ze haar robbedoes na en zuchtte. Als weduwe van een
officier had zij het toch al niet zo bla bla bla bla bla bla bla bla bla
bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla: tweehonderd boekenpagina's
vol met kloeke drukletters.
De kenners weten dat deze zogeheten meisjesboeken in de jaren dertig het
goede vaderland als een kleffe stroom oranje limonadesiroop hebben
besmeurd.
Wie als ondeskundige het echter waagt om Joop ter Heul bij deze
robbedoesachtige inktafscheidingen te plaatsen, krijgt een storm van
protest te verwerken, niet alleen van grootmoeders en moeders, maar ook
van de nu twaalfjarige meisjes die als derde generatie de boeken van
Joop ter Heul kapotlezen.
Klassiek
Joop ter Heul, de geestelijke dochter van de schrijfster Cissy van
Marxveld, behoort tot de Nederlandse klassieken. Zij staat op de
boekenplank naast Alleen op de wereld, De negerhut van Oom Tom en Afkes
Tiental. Zij staat op vele boekenplanken ook bij de tweede vaderlandse
boekenheldin Stijfkopje, de serie van mevrouw Emmy van Roden, die al de
overgrootmoeders van nu
in hun prille jeugd onvergetelijke uren bracht.
Joop ter Heul komt in het najaar op het televisiescherm. De K.R.O. gaat
een aantal shows brengen waarin Joop ter Heul de hoofdrol krijgt. De
vele duizenden, die een onverwoestbare tekening van Joop ter Heul in hun
herinnering bewaren houden hun hart vast, want zij zien het gevaar dat
de
onsterfelijke Joop ter Heul op de beeldbuis tot een draak kan
uitgroeien.
Onmogelijke vraag
Wie is dan wel Joop ter Heul? Een onmogelijke vraag die vele antwoorden
kan uitlokken. Zij vierde vooral triomfen in de crisisjaren en
psychologen hebben gezegd dat zij zo populair was omdat zij alles had
waar meisjes van die tijd kansloos naar verlangden.
Anderen zeiden dat Joop ter Heul vooral geliefd was bij de moeders omdat
die zich zo'n dochter hadden gewenst of omdat ze hun dochters het leven
van Joop ter Heul zo graag hadden gegund.
Joop ter Heul is zelfs onderwerp van politieke meningsvorming geweest.
De socialistische pers keurde haar avonturen af omdat er in de verhalen
geen spoort je was te vinden van de harde werkelijkheid zoals de meeste
meisjes die leerden kennen. Men vond dat in de boeken een verraderlijk
burgerdom werd beschreven dat zo grijpbaar leek maar dat voor het
merendeel volstrekt
ongrijpbaar was. Bij al deze kritiek werd er geen rekening mee gehouden,
dat Joop ter Heul vóór de Eerste Wereldoorlog werd verwekt en dat zij in
1914 in drukinkt het levenslicht aanschouwde.
Tegenover mij zit de 47-jarige Leo Beek, tweede zoon van Cissy van
Marxveldt, die in werkelijkheid mevrouw Beek-de Haan heette en die in
1914 als Setske de Haan de eerste Joop ter Heul publiceerde.
Fantasie
Setske de Haan werd in 1889 in Oranjewoud geboren. Zij was en bleef de
enige dochter van een hoofdonderwijzer die zijn gezin in redelijke
welstand kon laten leven. Setske ging in Heerenveen naar de h.b.s.; haar
jeugd werd wat verduisterd door het feit dat zij geen broers en zusters
had. Omdat ze I al heel jong een bijna tomeloze fantasie had, ging ze in
haar h.b.s.-tijd korte verhalen schrijven over een meisje dat wèl een
zus en een broer had. Die korte verhalen werden in de Drachter Courant
gepubliceerd.
Toch werd haar eerste boek geen meisjesverhaal, maar een echte roman:
Het hoogfatsoen van Herr Feuer dat door uitgeverij Sythoff werd
gepubliceerd.
De heer Beek zegt: "Het is wellicht haar beste boek geweest, geschreven
met een groot gevoel voor humor, een soort voortijdige stijl van Annie
M.G. Schmidt, maar het werd bijna niet verkocht". Setske de Haan had het
boek gepubliceerd onder pseudoniem Betty Bieruma en onder die schuilnaam
bood ze Sijthoff in 1914 haar tweede boek aan, een meisjesroman Game en
Sets."De oude heer Sijthoff", vertelt de heer Beek, "wilde het boek
niet eens lezen, omdat hij naar de zeer lage verkoopcijfers van het
eerste boek keek".
De heer Sijthoff heeft jarenlang de tijd gehad om deze beslissing te
betreuren - hij liet in 1914 letterlijk een miljoenen project door de
vingers slippen.
Dubbeltje
Via een criticus kwam het boek bij uitgeverij Valkhof in Amersfoort: "De
oude heer Valkhof gaf mijn moeder vijftienhonderd gulden, plus in het
vooruitzicht een dubbeltje voor elk verkocht exemplaar.
Een krankzinnig hoog honorarium voor die tijd".
De heer Valkhof wilde twee veranderingen: de titel en de schuilnaam.
Zo werden Joop ter Heul en Cissy van Marxveld tegelijk geboren.
Met tussen posen van telkens enkele jaren kwam de serie tot stand: De
h.b.s.-tijd van Joop ter Heul, Joop ter Heuls problemen, Joop van
Dil-ter Heul, Joop en haar jongen. De serie had tijd nodig om in te
burgeren; de grote triomfen zou Joop ter Heul in de jaren dertig
behalen.
-Waarom werd Joop ter Heul zo populair in zo verschillende
tijdvakken?
De heer Beek zegt: "Er is daarover natuurlijk eindeloos gepraat. Mijn
overtuiging is dat de boeken een zeer speciale humor hebben, die bijna
tijdloos is, en dat zowel moeders als dochters zich door alle tijden
heen met Joop ter Heul hebben kunnen vereenzelvigen".
Humor
Die humor klopt wel. Voordat ik de heer Beek zou ontmoeten, nam ik een
Joop ter Heul uit de boekenkast van mijn vrouw - de twaalfde druk van
1941 - en het is verbazingwekkend hoe goed de humor van 1914 in 1968 nog
overkwam.
Het vereenzelvigen van al die grootmoeders, moeders en dochters
lijkt, vooral in de crisisjaren, wat moeilijker, want de Joop ter Heul
van 1914 behoort duidelijk tot de maatschappelijke elite van haar tijd.
Het is begrijpelijker dat de Joop ter Heul van 1914 bij de meisjes van
nu populair is.
"Dat is wel zo", zegt de heer Beek, "maar aan de andere kant is het
milieu van Joop ter Heul voor meisjes en moeders nooit helemaal
onbereikbaar geweest, zoals het leven van filmsterren bijvoorbeeld. Met
wat fantasie heeft iedere lezeres altijd wel kunnen denken - en hopen -
dat zo niet voor henzelf, dan toch in elk geval voor hun dochter een
leven als van Joop ter Heul mogelijk was". "Bovendien zijn de boeken een
merkwaardige mengeling van waarheid en fantasie, waarbij de waarheid
sterker is dan de fantasie. Daardoor is Joop ter Heul voor iedereen
levensecht".
Het vierde deel van Joop ter Heul beëindigde Cissy van Marxveld in
1926. Zij was toen al tien jaar getrouwd met een officier. De heer Beek
herinnert zich hoe hij als kleine jongen tezamen met zijn twee jaar
oudere broer, door zijn moeder mee naar de Gooise hei werd genomen, waar
de jongens gingen spelen en zijn moeder ging schrijven.
Enorme oplaag
In totaal heeft Cissy van Marxveld 26 boeken geschreven. De
oplagecijfers van al haar boeken waren voor die tijd enorm. Haar boek
Zomerzotheid haalde als eerste Nederlandse boek een oplage van
honderdduizend; het werd van deze ereplaats verdreven door Hollands
Glorie van Jan de Hartog.
-Was het moeilijk de zoon te zijn van een beroemde moeder?
"In tegendeel! Ik ben altijd erg trots op haar geweest en dat ben ik
nog. Ik praat graag over haar. Toen zij op het toppunt van haar
populariteit stond, kon ik net zo veel meisjes krijgen als ik maar
wilde. Niet vanwege mijn charmes, maar omdat die meisjes via mij Cissy
van Marxveld hoopten te ontmoeten".
Om zijn wrok over de bezetting een uitlaat te geven, schreef Leo Beek
tijdens de oorlog zelf een boek, dat als een scherpe handgranaat het
naoorlogse vaderland binnenrolde: De drijfjacht van David Napoleon, een
soort Bonnyen Clyde-verhaal, waarin voor die tijd erg gedetailleerd werd
beschreven hoe de heldin met de held naar bed gaat en waarin rijmpjes
voorkwamen als: "En haar vader en haar broeder en haar zuster en haar
moeder, die riepen allemaal om strijd, je bent nu een gevallen meid".
Geschokt
Hij publiceerde het boek onder de schuilnaam Jan van Marxveld en het
goede vaderland was diep geschokt.
"Het was fout dat ik de schuilnaam van mijn moeder had gebruikt. Het was
een ideetje van de uitgever - niet zo'n best ideetje achteraf gezien",
zegt de heer Beek.
Leo Beek is verder detectiveverhalen blijven schrijven. Later onder de
schuilnaam Dick Bender. Samen met zijn nu 21-jarige zoon -"die de
talenten van zijn grootmoeder heeft geërfd" - werkt hij thans aan een
totaal ander genre, een soort maatschappijkritiek. '
-Hoe was Cissy van Marxveld?
"Ze was grillig, geestig en origineel. We hebben thuis nooit het gevoel
gehad dat we door haar populariteit op het tweede plan leefden. Zelfs
mijn vader niet".
De man van Cissy van Marxveld werd tijdens de oorlog door de Duitsers
gefusilleerd. "Mijn moeder had altijd al een zwakke gezondheid gehad. De
dood van mijn vader ontnam haar min of meer de zin om verder te leven".
Niet erkend
Zij stierf in 1948, nadat zij nog een poging had gedaan de serie van
Joop ter Heul met één deel uit te breiden: De dochter van Joop ter Heul.
Dat is geen succes geworden. De ware Joop ter Heul-kenners willen dit
laatste boek niet tot de serie rekenen.
Joop ter Heul krijgt over enkele maanden een nieuwe dimensie. Voor de
K.R.O. is het te hopen dat zij van Joop ter Heul geen opgeschroefde
robbedoes gaat maken. Alle schrijfsters, die in de jaren dertig hebben
gepoogd de formule van Cissy van Marxveld over te nemen met een
surrogaat van Joop ter Heul, hebben deze vermetelheid met vergetelheid
moeten bekopen.
Faalt de K.R.a. dan wacht deze omroep de woede van duizenden vaderlandse
vrouwen tussen de tien en tachtig jaar. Dat zal dan beslist niet
geruisloos verlopen in dit Tijdperk der Gekwetsten! |